خیر طبق منابع نباید این امر یعنی به اسارت رفتن دختر یزدگرد درست باشد - به اسارت رفتن شاهزاده ایرانی برای ما فخری نیست!!!
متن نیز اشکالات متعددی شده است مثلا:
الف. اسارت دخترى از یزدگرد، به شدّت محل تردید است.
ب. ازدواج امام حسین(ع) با چنین دختری در این زمان مورد تردید است؛ زیرا طبق روایت اول اسارت این دختر در فتح خراسان یعنی در سال 22 هجری و در زمان عثمان بوده در حالی که روایت دوم می گوید در زمان عمر بوده که اگر این ملاک باشد، امام در سالی که فتح ایران اتفاق افتاده ، بین 10 و 11 سال داشته است؛ زیرا فتح ایران در سال دوم خلافت عمر بوده بنابراین استبعاد دارد که امام در این سن زن گرفته باشد.
ج. درباره نَسَب مادر امام سجاد(ع) نیز منابع متقدم تاریخى و روایى دچار اختلاف گشتهاند. برخى مانند یعقوبى (متوفى 284 ق)[5] ، محمد بن حسن قمی[6] ، کلینى (متوفى 329 ق)[7] ، محمد بن حسن صفار قمى (متوفى 290 ق) علامه مجلسی[8] ، شیخ صدوق (متوفى 381 ق)[9] و شیخ مفید (متوفى 413 ق)[10]او را دختر یزدگرد دانستهاند، هر چند در نام او اتفاق نظر ندارند.
در مقابل این قول، برخى از منابع متقدم و متأخر دیدگاههاى دیگرى مانند سیستانى ، سِندى ، و یا کابلى بودن او را متذکر شده و بسیارى از منابع بدون ذکر محل اسارت او، تنها با عنوان «امّ ولد» (کنیز صاحب فرزند) از او یاد کردهاند.[11] برخى نامهاى بزرگان ایرانى هم چون سبحان، سنجان، نوشجان و شیرویه را به عنوان پدر او ذکر کردهاند.
براى نقد و بررسى این روایات نمىتوانیم به بحثهاى سندى این گزارشها تکیه کنیم؛ زیرا هیچیک از اقوال داراى سند مستحکمى نیست. علاوه بر آن که بیشتر کتابهاى تاریخى همانند تاریخ یعقوبى، مطالب خود را بدون ذکر اسناد نقل مىکنند.
بنابراین باید فقط از راه محتوا به بررسى آن ها پرداخت که در این راستا اشکالات زیر خود را نشان مىدهد:
1. مهمترین اشکال اختلاف این گزارشها در ذکر نام او و پدرش است که منابع مختلف اسامى گوناگونى همانند شهربانو، سلاخه، غزاله براى او نقل کردهاند.
2. اختلاف این گزارشها در زمان اسارت او نیز یکى دیگر از اشکالات است که برخى آن را در زمان عمر، برخى دیگر در زمان عثمان و برخى مانند شیخ مفید آن را در زمان خلافت حضرت على(ع) دانستهاند.[12]
3. اصولاً کتاب هایى مانند تاریخ طبرى و الکامل ابن اثیر که به صورت سالشمار جنگهاى مسلمانان با ایرانیان را تعقیب کرده و مسیر فرار یزدگرد را به شهرهاى مختلف ایران نشان دادهاند، در هیچ موردى به ذکر اسارت فرزندان او نمى پردازند؛ با آن که این مسأله، بسیار مهمتر از حوادث جزئى است که به آن ها اشاره شده است.
4. برخى از نویسندگان متقدم همانند مسعودى، هنگام ذکر فرزندان یزدگرد سوم، دخترانى با نامهاى ادرک، شاهین و مردآوند براى او ذکر مىکنند که اولاً با هیچیک از نامهایى که براى مادر امام سجاد(ع) گفته شده، هماهنگى ندارد و ثانیاً خبرى از اسارت آن ها در تمام نوشتههاى خود به میان نمىآورد.[13]
به هرحال با مجموعه این قرینهها و دیدگاههاى دیگری که درباره مادر آن حضرت(ع) وجود دارد و همچنین با توجه به این نکته که تا قبل از اواخر قرن سوم بیشتر ناقلان، او را از کنیزان سِند یا کابل مىدانستند[14]، نمی توان به یک اظهار نظر قطعی در باره مادر امام سجاد(ع) دست یافت.[15]
[1] عیون اخبار الرضا، جزء دوم، ص 128، ح 6، تصحیح و تعلیق سید مهدی حسینی لاجوردی، چاپ 1377 هجری قمری، ناشر میرزا محمد رضا مهتدی، چاپ اول (برگرفته از نرم افزار جامع الاحادیث نور)
[2] قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، ج 2، ص 30، چاپ هجرت
[3] اصول کافی، ج 1، ص 467،انتشارات آخوندی،
[4] خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، بخش دوم، ص 241، باب 7،کلمه عمرو؛ نک: شهربانو همسر امام حسین.
[5] تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 303.
[6] تاریخ قم، ص 195
[7] اصول کافى، ج 2، ص 369.
[8] بحارالانوار، ج 46، ص 9
[9] عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 128
[10] الارشاد، ص 492
[11] بحارالانوار، ج 46، ص 9
[12] الارشاد، ص 492
[13] زندگانى على ابن الحسین(ع)، ص 12
[14] شعوبیه، ص 305
[15] نک: مادر امام سجاد
