تاریخ سیستان از کتاب‌های کهن به زبان فارسی است که چندین تن (احتمالاً دو نفر) در طی سده‌های پنجم تا هشتم قمری آن را به نگارش درآورده‌اند. این کتاب جدا از ارزش تاریخی، از نظر زبان و ادبیات فارسی اهمیت بسیار زیادی دارد.
از این کتاب تنها یک نسخهٔ خطی به دست آمده‌است که متعلق است به قبل از سال ۸۶۴ هجری قمری که خودش از روی نسخهٔ قدیمی‌تری نوشته شده‌است.
تألیف کتاب
از این کتاب تنها یک نسخهٔ خطی به دست آمده‌است که تاریخ نوشتن نسخه، متعلق به سال ۸۳۹ خورشیدی (۸۶۴ قمری) و تاریخ تألیف آن سال ۷۰۴ خ. (۷۲۵ ق.) است. این کتاب تألیف یک نفر نیست، بلکه دو یا سه نفر یکی پس از دیگری آن را به نگارش درآورده‌اند.
ساختار کتاب
در صورت کنونی، کتاب در دو بخش مجزا با سبک‌های متمایز نوشته شده‌است. بخش اول که کتاب بخش اعظم آن نیز هست سبکی بسیار کهن دارد و به‌احتمال متعلق به قرن پنجم هجری قمری است. قسمت دوم کتاب در قرن هشتم نوشته شده‌است و کسی شرح حوادث بعد را به طور خیلی خلاصه ضمیمهٔ کتاب کرده‌است. بخش اول کتاب بیش از ده برابر بخش دوم است.
اهمیت کتاب
در این کتاب اطلاعات ارزشمند تاریخی‌ای وجود دارد که در کتاب‌های دیگر یافت نشده‌است، از جمله:
اطلاعاتی پیرامون آغاز شعر فارسی و نخستین شاعران پارسی‌گوی (که در دربار یعقوب لیث پدید آمدند)
نقل سرود آتشکدهٔ کرکوی که شاید یکی از قدیمی‌ترین سروده‌ها به زبان پارسی یا گویشی بسیار نزدیک به آن باشد.
دو مورد اشاره به کتاب بندهشن (البته به صورت تحریف‌شدهٔ ابن دهشتی) که از اهم آثار به‌جامانده به زبان پهلوی است و تا آنجا که می‌دانیم این تنها کتاب قدیمی فارسی است که چنین اشارتی کرده‌است.
همچنین مؤلف گاه اشارت‌هایی به شاهنامهٔ بزرگ (و همکنون مفقود) ابوالمؤید بلخی کرده‌است و مطالبی را بر اساس آن نوشته‌است. لیکن دقیقاً مشخص نیست که نقل قول صددرصد یا چیزی شبیه آن کرده یا تنها از مطالب آن استفاده کرده‌است.
تصحیح کتاب
هنوز نسخهٔ دقیق و روشنی از این کتاب در دسترس نیست و نسخهٔ کنونی را محمد تقی بهار از روی نسخه‌ای مغلوط و ناتمام با رنج فراوان تصحیح کرده‌است.[نیازمند منبع] عنوان «تاریخ سیستان» را هم ملک الشعراء بهار برای آن برگزیده‌است و در متن کتاب نامی از عنوان آن برده نشده‌است.
نخستین بار این مجموعه در روزنامه ایران قدیم (از شمارهٔ ۴۷۴ تا ۵۶۴ مورخه ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۲ قمری) چاپ شد و بعدها بر اثر گردش روزگار، اصل آنچه به صورت پاورقی چاپ شده بود، به دست ملک‌الشعرای بهار افتاد و او با همان نسخهٔ منحصربه‌فرد به تصحیح آن پرداخت و برای چاپ در اختیار وزارت معرف ایران قرار داد.
محمدتقی بهار مقدمهٔ ارزنده‌ای بر این کتاب نوشته‌است و ویژگی‌های نثری این کتاب کهن را بیان کرده‌است و واژه‌های کهن آن را به دست داده‌است.
منابع توضیحات در مورد کتاب تاریخ سیستان:
- رک ابوالحسن مبین: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، خرداد ۱۳۷۷ – شماره ۸
- محمد ثابت. «کتابشناسی کتاب تاریخ سیستان».
نمونه ای از متن کتاب : (لینک) نامه یعقوب لیث صفاری در بالیدن به نیاکان و ستیز با تازیان به خلیفه
