کاخ سه دری یا کاخ مرکزی تخت جمشید

در مرکز کوشک شاهی تخت‌جمشید،کاخ کوچکی قرار دارد که توسط سه درگاه و چند راهرو به کاخ‌های دیگر راه می یابد و از این جهت آن را «کاخ مرکزی» و یا «سه دری» می خوانند که آن را دروازه شاهان نیز گفته اند.

چون بر پلکان‌های آن، نجبای کشور را نقش کرده‌اند که به وضعی دوستانه و غیر رسمی، برای دیدار فرمانروا می روند و نیز به سبب نوع استفاده و موقعیت کاخ،گاهی آن را «تالار شورا»نیز نامیده‌اند.پیشتر بنای این کاخ را به داریوش بزرگ نسبت می دادند،اما دلایلی در درست داریم که ساخت کامل آن توسط اردشیر یکم صورت گرفته بوده است. که باز هم در این مورد سخن خواهیم راند

این نقش ها همه به وضعی بسیار ظریف تراشیده‌ شده اند و با آنکه در مواردی پیروی از سنن کهن حجاری شده باعث شده است که حالات بعضی از نقوش،غیر طبیعی بنماید،بطورکلی در نمودن حالات افراد مهارت و پیشرفت خاصی دیده می شود به علاوه با نشان دادن چندین نفر در یکی گوشه کوچک،هنرمند کم کم به خاصیت «عمق»بی پرده و اندکی بر قوانین ژرفنمایی(پرسپکتیو)وقوف یافته است. جنبش و حرکت خفیف، در این مناظر کاملا رعایت شده و افراد در وضعی نقش شده‌اند که از پله‌ها پله‌ها بالا می روند. این موضوع حاکی از پیشرفت بزرگی نسبت به پیکر تراشی رسمی و بی حرکت دوره داریوش است و ثابت می کند که ساختمان این کاخ،مدت‌ها بعد از داریوش و به احتمال قوی در اواخر دوره خشایارشا آغاز شده است.

این نتیجه گیری با دلایل دیگری نیز تأئید می شود. اولا بست‌هایی که در پیوند سنگ‌ها به کار رفته از نوع مشخص مستطیل مانندی است که تعلقشان به دوره بعد از داریوش بززگ، مورد قبول است. دوم آنکه داریوش در همه جا تاج کنگرهدار به سردارد، در حالی که شاه منقوش بر درگاه‌های این کاخ کلاه استوانه ای بلند و ساده ای به سر نهاده که به کلاه استوانه ای اردشیر یکم در نقوش دیگر، به ویژه بر روی آرامگاه وی، شباهت و بلکه مطابقت دارد. سوم آنکه خالی ماندن جای کتیبه‌ها بسیار غریب می نماید و به غیر از دو مورد مهتابی جلوی پلکان‌های آپادانا – همچنان که دیدیم از اجزای برنامه اصلی بنا نبوده و بعدها بدان الحاق شده اند. در هیچ یک از کارهای داریوشی،چنین ناتمام ماندگی و عدم دقت را نمی توان یافت.

چهارم آنکه سرستون‌های ایوان شمالی را به شکل انسان دو سرساخته‌اند و این امر فقط در ایوان شمالی کاخ صد ستون نظیر دارد و آنهم بر حسب دلایل متقن تاریخی و باستان شناسی، در دوره خشایارشا آغاز شده و در دوره اردشیر یکم به پایان رسیده است. بنابراین بر ما مسلم است که این کاخ ساخته داریوش بزرگ نیست و در زمان اردشیر یکم بنا گشته است و وی نتوانسته کتیبه‌های آن را به اتمام برساند.