تالشان و زبان تالشی :
استرابو دانشمند شناخته یونانی که کتاب خود را در جغرافی در دو هزار سال پیش نوشته ، در گفتگو کردن از (( ماد آتورپاتی )) که خواستش آذربایجان کنونی است ایلهای کوه نشین آنجا را بدینسان نام می برد : کُرتیان ، آماردان ، تاپوران ، کادوسیان . از این چهار ایل سه تای نخست شناخته می باشد و از هر کدام کم و بیش آگاهی در میان می باشد . لیکن از کادوسان یا کادوسیان که به نوشته همان دانشمندان تیره ای بزرگ و نیرومند و نامدار می بوده اند ، نام و نشانی دیده نمی شود . (۱).
…
گیرشمن در تاریخ ایران می نویسد : داریوش دوم ( ۴۲۴-۴۰۵ ق.م ) در اواخر عمر رهبری نبرد با کادوسی ها cadusiens را بر عهده گرفت و اندکی بعد هم مُرد و تاج سلطنت را برای پسر ارشدش اردشیر دوم بر جای نهاد . ( بین اردشیر دوم ۴۰۵-۳۵۹ ق.م نیز با کادوسیان جنگی در می گیرد که نتیجه خاصی ندارد . ) اردشیر سوم ( ۳۵۹-۳۳۸ ق.م ) با قاطعیت هر چه تمام تر ، کادوسی ها را سرکوب کرد و قیام ساتراپ ها را فرو نشاند . (۲).
این بی گفتگو است که نشیمن کادوسیان در کوهستان شمال شرقی آذربایجان ، در آنجا می بوده که اکنون نشیمن تالشان است . می باید گفت : نه کادوسیان از میان رفته اند و نه تالشان از جایی دیگر به جای ایشان آمده اند . این تالشان فرزندان و بازماندگان همان کادوسان می باشند و نام (( تالش )) دیگر شده از نام (( کادوس )) می باشد . (۳).
دکتر سیروس ایزدی نیز در کتاب مجموعه مقالات خود نوشته ای را با عنوان ” پدید آمدن دولت ایران هخامنشی ” از ” ای . و . پیانکف – I.v. pyankov ترجمه کرده است ، که در قسمتی از آن این گونه آمده است : کورش با کادوسی ها دارای مناسبات اتحادی بود . این نکته را تنها ” کِتسی ” خبر می دهد و می گوید هنگامی که کورش هنوز در درگاه آستیاگ ( پادشاه ماد ، پسر هووخشتره ) بود ، پادشاه ماد او را نزد کادوسی ها فرستاد تا با فرمانروای آنها درباره ی اتحاد به توافق برسد و می نماید کورش کادوسی ها را به سوی خود می کشاند و در پی آن ، در دَمِ سرنوشت ساز پیکار با آستیاگ ، می توان اندیشید که چشم به راه دریافت یاری از آنها بوده است . دشوار است بگوییم که این نکته تا چه اندازه پاسخگوی واقعیت است . تنها ، گمانی نیست بر اینکه خودِ ویژگیِ مناسبات کادوسی ها با شاه ، حال و روز دوران کتسی را برای او تصویر می کند . درست ، به هنگام آمدن کتسی به دربار اردشیر دوم ، این پادشاه علیه کادوسی ها که از او فرمان نمی برده اند ، لشکرکشی کرده و با آنها پیمان اتحاد بست . در دورانی آغازین تر ، حال و روز به گونه ای دیگر بود . در روزگار داریوش یکم ، کادوسی ها ( در ساختار ساتراپی یازدهم ، پیرو نوشته هرودت ) از اتباع شاهنشاهِ پارس بودند . (۴).
زبان تالشی در داخل گروه شمال غربی زبانهای ایرانی از ویژگی مشخصی ، بخصوص از لحاظ لغات برخوردار است که اولین کسانی را که به این زبان علاقه مند شده اند به تعجب انداخته است . هر چند که خانیکوف برعکس این زبان را « لهجه ای … کاملاً همان لهجه گیلکی » می داند ! در حقیقت زبان تالشی زبانی واسطه ای بین گیلکی و تاتی می باشد که به تاتی نزدیکتر است و زبان تاتی کُلور به آسانی توسط تالشهای شاندرمن و بالعکس یاد گرفته می شود . (۵).
تالشی در جمهوری آذربایجان ، در دشت لنکران و مناطق کوهستانی غرب آن رواج دارد . خارج از مرزهای اتحاد شوروی ( سابق ) ، تالشی در مناطقی در شمال غربی ایران ، در ساحل دریای خزر و در مرز ایران و شوروی ( سابق ) نیز رایج است . عده تالشی زبانان در ۱۹۷۶ در حدود ۲۲۰۰۰۰ تن بوده که ۱۵۰۰۰۰ تن از آنان در اتحاد شوروی ( سابق ) ساکن بوده اند . تالشی دنباله یکی از گویشهای ایرانی شمال غربی است که در ادوار گذشته در آذربایجان رواج داشته اند . دوبیتی هایی که در منطقه اردبیل به دست آمده اند و به قرن دهم .ه / شانزدهم .م ، تعلق دارند به یکی از این گویشها سروده شده اند . تحلیل این دوبیتی ها ( توسط ب.و. میلر ) نشان داده است که گویش اردبیلی در قرن دهم / شانزدهم دارای ویژگیهایی است که آن را به تالشی کنونی بسیار نزدیک می کند . (۶).
زبان اوستایی :
( کتاب ) اوستا ، مواد زبانی بسیار غنیی را تشکیل می دهد . با این همه مطالعه این سند بسیار مهم برای تحقیقات زبان شناختی دارای اشکلات زیادی است . اوستا مجموعه ای از کتابهای مقدس ، حاوی سرودهای مذهبی و نهادهای اقوام ایرانی زبان در دنیای باستان است . بخشهای مختلف آن در دوره ها و مناطق مختلفی و در میان قبایل و اقوام مختلف ایرانی زبان تألیف شده است . قدیمی ترین قسمت های آن ( از نظر محتوا ) ، یعنی سرودهایی که در ستایش خدایان طبیعت سروده شده ( یشتها ) ، احتمالاً در هزاره دوم ق.م سروده شده اند . (۷).
پیش از این در خصوص زبان اوستا اختلاف داشتند . برخی آن را از مشرق و برخی دیگر از شمال غربی ایران تصور می کردند . از قدیم به واسطه موجود بودن خطوط میخی هخامنشیان و مقایسه آنها با زبان اوستا ثابت بود که زبان مقدس متعلق به جنوب غربی ایران نمی باشد . در این اواخر به واسطه خطوطی که در تورفان ( وادی تورفان Turfan در ناحیه کوهستانی تیانشان Tian-šan در شمال شرقی ترکستان چین واقع است . قسمتی از کتاب شاپورگان مانی که غالباً مورخین عرب و ایرانی از آن اسم برده اند « شابرقان » در وادی مذکور پیدا شد ) ، پیدا شد یقین گردید که زبان اوستا با زبان سُغدوختُن و یا مشرق ایران تفاوت کلی دارد . بنابراین امروز شکی نماند از آنکه زبان اوستا متعلق به مغرب ایران باشد . (۸).
منطقه تالش و آذربایگان :
بنا به گفته پژوهش گران و محققان و زبان شناسان ایرانی و خارجی ، زبان مردم آذربایگان قبل از هجوم تُرکان سلجوقی و مغولان ، زبان آذری ( آذری باستان ؛ تاتی – تالشی ) بوده است . و زبان مردم آذربایگان با تحقیقات جدید نشان داده شده است که بسیار شبیه زبان تالشی – تاتی بوده ؛ در واقع شاید بتوان گفت گویشی از زبان تاتی – تالشی بوده و اکنون برای نام گذاری آن از زبان تاتی یا زبان آذری باستان استفاده می شود .
کیامهر فیروزی می نویسد : سال ۴۳۱ هجری ، نقطه عطفی است در آغاز دگر گشت زبان مردم آذربایجان . چه آنکه یورش ترکان سلجوقی در همین سال اتفاق افتاد . (۹).
کسروی می گوید : آذری یکی از نیم زبانهای بزرگ و ریشه داری همچون کردی و مازندرانی و تالشی و گیلانی و مانند اینها بوده و در سراسر آذربایجان سخن گفته می شده و آن جز شاخه ای از زبان ایران نبوده . (۱۰).
بابک خرمدین – منطقه تالش – منطقه آذربایگان :
بزرگ مردانی نیز از ایران زمین بوده اند که جنبش های ملی و عدالتخواهانه را علیه حکام غاصب و نژاد پرست عباسی رهبری می کردند . آنها به پیکار مسلحانه ی فعال علیه ستم بیدادگرانه ای که بنیادش بر نابرابری و زور بود دعوت می کردند . بزرگ ترین شورش خرمدینان « سرخ » جنگ بزرگ کشاورزان به رهبری بابک بود که در کوههای تالش آغاز گردید و در باختر ایران تا اصفهان و کرمان گسترش یافت . افواج خرمدینان ، بارها ارتش بزرگ خلیفه را درهم شکستند . این قیام تکانی سخت به خلافت داد . تنها خلیفه معتصم ۸۳۳-۸۴۲ میلادی ، با بازسازی ارتش و گماردن افشین – فئودال آسیای میانه – در رأس آن ، به چرخشی در جنگ کامیاب گردید . فئودال های متحد بابک ، در این هنگام به او خیانت کردند و با فرا چنگ آوردن زمین های تازه ، با خلیفه از در آشتی در آمدند . در ماه اوت سال ۸۳۷ میلادی ، واپسین دژ خرمدینان – دژ بذ در کوههای تالش – پس از یک سال محاصره ، سقوط کرد . بابک که نزد یک شاهزاده ی آلبانی ( = ارانی = آذربیجان امروز قفقاز ) گریخته بود ، از سوی او به خلیفه تحویل داده شد و به قتل رسید .
بابک ، از نام خودش و نام همسرش – خرمه – و نام سپهسالار و سرهنگش – آذین – که نام هایی ایرانی است ، آویختگی ملی اش روشن است . در تواریخ آمده است که پدر بابک از جایی در نزدیکی تیسفون بود و سپس به مرز و خطه ی آذربایجان رفت . ابتدای کار خرمدینان یعنی شورش آنها علیه سلاطین بنی عباس ، به نوشته ی ” مجمل فصیحی ” در اصفهان بوده و باطنیان نیز با آنان یکی شدند و پس از شکست و ناکامی به سوی جبال رفتند و قیام بابک در ادامه ی آن شورش ، سالها پس از آن آغاز شد . بابک در جنگ با خلفای عباسی از تالش و ارمنستان تا اصفهان و کرمان را تصرف کرده و بارها لشکریان غلامان ترک مزدور خلیفه و نیز عرب ها را در هم شکسته بود ، تا اینکه خلیفه معتصم ، یک فئودال زرتشتی – افشین اسروشه ای* – را مأمور جنگ با او کرد . (۱۱).
ماجرای گفت و گوی بابک با معتصم عباسی و اعدام بابک :
بابک در عین بزرگ منشی و شجاعت ، در مقابل معتصم به زانو ننشست و تعظیم نکرد و چون علت را پرسیدند با زبان شیوای آذری ( تالشی – تاتی ) چنین گفت : (( چاما سَرزَمینه مَردَکان ، کُرنِششان آموتَه نیِه )) یعنی : ( مردان سرزمین من ، کرنش و تعظیم را نیاموخته اند ) . وقتی که یک دستش را قطع کردند ، با دست دیگر ، خون خود را به صورتش مالید و چون علت را پرسیدند ، گفت : (( وقتی خون چاما بَدنِک بیشی ، چاما دیم زَردَ آبی ، خونَم چمَن دیمَک آسو ، که چِمَن زَردَ دیمَک بینا مَرگَکِ نَتَرسِرَم )) یعنی : ( وقتی که خون از بدن برود ، صورت به زردی گراید ، صورتم را با خون رنگین کردم که بواسطه زردی صورتم تصور نکنید که از مرگ می ترسم ) . نوشته اند وقتیکه دست دیگرش را قطع کردند ، هیچ اعتراض نکرد و دم برنیاورد . مرگ بابک ، آتش استقلال طلبی ایرانیان را خاموش نکرد و پس از سالیانی نه چندان دور ، استقلال ایران محقق شد ، اما نام بابک خرمدین همچون ستاره ای بر تارک تاریخ ایران درخشیدن گرفت . (۱۲).
تطبیق واژه هایی از زبانهای اوستایی و تالشی
زبان اوستایی ، تالشی آستارا ، تالشی رضوانشهر
فارسی | اوستایی | تالشی ( آستارا ) | تالشی ( رضوانشهر ) | ||||
آن ، آن سو ، آنجا | اَواَ – ava | اَواَ – ava ؛ ایو – ayo | اَور – avar ؛ اگنی – ageny | ||||
من | اَزِم – azem | اَز – az | اَز – az | ||||
چشم | اَش – aš ؛ چشمان – čašman ؛ دائمن – daēman | چَش – čaš | چَش – čaš | ||||
ما | اَهمه – ahma | اَمه – ama | اَمه – ama | ||||
بیهوده ، بی ارزش | آدَرَ – ādara | هَدَره – hadara | ددار- dadār | ||||
چربی | آزوتَی – āzutay ؛ پیوَه – pivah | پی – pi | اوزینه – uzyna | ||||
گاو نر | اوخشَن – uxšan | وِشَن – vešan | وشَن – vešan | ||||
کارد ، چاقو | کارِتَه – kareta | کُرده – korda | کارده – kārda | ||||
چشمه | خان – xan ؛ خان نی – xanny | هونی – huni | خونی – xony | ||||
شب | خشَپ – xšap | شَو – šav | شَو – šav | ||||
خشنود ، خوش آمدن | خشناو – xšnav | خَش – xaš | خَش – xaš | ||||
تخم | تَوخمان – taoxman | توم – tum | توم – tom | ||||
تازش ، هجوم ، یورش | دِرِش – dereš | دَرِزِ – dareze | _ | ||||
به پختگی رساندن ، به حد بلوغ آوردن ، کامل ساختن | سراُش – sraoš | سِرَه ف – seraf = کلفت – ضخیم – سالم | سره ف – seraf = به معنای گوسفند سالم و جوان آمده | ||||
پختن | پاچَه – pača | پاتِه – pātē | پته – patē | ||||
پُل | پِرِتَو – peretav | پَرد – pard | پَرد – pard | ||||
بُرنا شده ، بالغ | پِرِنایَو – perenāyav | پورنه – porna = به گوساله یک ساله می گویند که دیگر شیر نمی خورد | پارنه – pārna = به گوساله یک ساله می گویند | ||||
پسر | پوسره – pusra | زوئه – zua | زوئه – zoa | ||||
برادر | براتَر – brātar | بوئه – bua | برا – berā | ||||
ابرو | بروات – bervat | باو – bav | بره – bera | ||||
تند ، سریع | رَوَ – rava | رَو – rav | _ | ||||
پِهِن ، کود حیوانی | سَیریَه – sairya | سِل – sēl | سل – sel | ||||
سرخ ، قرمز | سوخره – suxra | سِه – sē | سر – ser | ||||
بودن ، هستن | ستَی – stay | هِستِه – hēste | هِسته – hēsta | ||||
چکه کردن ، چکیدن | سرسک – srask | سِلَه – sela | چله – čela | ||||
زاییدن ، زاده شدن | زَن – zan | زَندِه – zande | _ | ||||
دانستن ، دانش داشتن | زن – zan | زِنی یِه – zeniye | زونسته – zonestē | ||||
شادکام ، خشنود | شا – šā | شو – šo | شار – šār | ||||
خشک | هیشکو – hiškav | هِشک – hešk | _ | ||||
زن | گِنا – genā | ژِن – žēn | ژن – žēn | ||||
فارسی | تالشی رضوانشهر | تالشی آستارا | تاتی کلور | ||||
سیب | سیف – syf | سِف – sef | اسیف – asyf | ||||
زنبور عسل | عسله مش – asala mēš | مِش – mēš = زنبور انگوین – angavin = عسل | انگ – ang | ||||
نو – جدید | اوه – ava | توژه – toža / توجه – toja | اوه – ava | ||||
اکنون – حالا | اسه – esa | اِسّه – esse | اسا – esā | ||||
سفید | ایسبی – isby | ایسپی – ispi | اسبی – esby | ||||
مال تو – از آن تو | ایشتی – išty | اِشتِه – ešte | اشته – ešte | ||||
فرو بلعیدن | وی بردن – vybardēn | آبردن – abardan | ای بردن – ibardan | ||||
آهن | آسن – āsen | اُسِن – osen | آهین – āhyn | ||||
بگو | بواج – boāj | بُت – bot | باج – bāj | ||||
برادر | برا – berā | بوئه – bua | برا – berā | ||||
گریستن | برمه – beramē | بَمی یه – bamiye | برمسن – beramesan | ||||
زنده باشی | بژیاش – bežyāš | بژی یویش – bežiyoyš | بزیاش – bezyāš | ||||
درب پرچین | بله ته – balēta | بَلِت – balēt | – | ||||
بزرگ | یال – yāl | یول – yol = برای انسان / گِلَن – gēlen = برای اشیاء | پیله – pylla | ||||
معده – شکم | لوه – lava | لوه – lava = قسمت داخل شکم برای هضم خوراک / تِر – tēr = قسمت بیرون شکم ، شکل ظاهری شکم | ترنه – terna | ||||
چکه – چکیدن | چِلَه – čela | سِلَه – sēla | تِلَه – tela | ||||
جوجه تیغی | تیه گوره – tya gora | ژَژِه – žažē / تیه گوره – tiya gura ؛ گویی که این دو جانور با یکدیگر متفاوتند ولی تقریباً شبیه هم هستند | تیگنه گوره – tygena gora | ||||
چقدر – چه اندازه | چنه – čana | چَخته – čaxta | چنده – čanda | ||||
شکوفه | چیزه – čyza | زیزه – ziza | چیجه – čyja | ||||
تخم مرغ | آگله – āgela | اواَ – oua | خا – xā | ||||
لباس | خلا – xalā | اولَت – olat | خلاو – xalāv | ||||
چشمه | خونی – xony | هونی – huni | خانی – xāny | ||||
خواهر | خالا – xāl(y)ā یک y کوچک بالای L | هووَه – hova | خاو – xāv | ||||
خوابیدن | خته – xetē | هِتِه – hētē | ختن – xetan | ||||
خندیدن | خورسته – xoreste | سِه ری یه – sēriye | خورسن – xoresan | ||||
نگاه کردن – نگریستن | دیشته – dyaštē | دَدَشتِه – dadašte | دیشتن – dyaštan | ||||
پسر | زوئه – zoa | زوئه – zua / زَه – za = مخفف زوئه | زا – zā | ||||
زخم | زم – zam | یَرَه – yara | زخم – zaxm | ||||
خنک | سره – sēra | سَرین – sarin | سرین – saryn | ||||
مُتکا | سرنه – saran | سَنگونَه – sangūna / تلفظ ū در این واژه بسیار حساس می باشد . شاید چیزی است بین ō کشیده و u . | سینه – sēyna | ||||
منابع :
(۱)- زبان پاک ، آذری زبان باستان ، نام شهرها و دیه های ایران ؛ سید احمد کسروی تبریزی ، انتشارات فردوس ، چاپ دوم ، تهران ، ۱۳۷۹ ، ص ۲۲۱ – ۲۲۴
(۲)- تاریخ ایران ، از آغاز تا اسلام ، رومن گیرشمن ، ترجمه : محمود بهفروزی ، نشر جامی ، چاپ چهارم ، ۱۳۸۸ ، ص ۱۹۰ – ۱۹۴
(۳)- زبان پاک ، کسروی ، ص ۲۲۵ – ۲۲۶
(۴)- نگاشته هایی در باب تاریخ ، زبان و فرهنگ ایران زمین ، دکتر سیروس ایزدی ، مؤسسه فرهنگی ، هنری و انتشارات بین المللی الهدی ، چاپ اول ۱۳۸۹ ، ص ۱۳۴ – ۱۳۵
(۵)- تالش ، منطقه ای قومی در شمال ایران ، مارسل بازن ، ترجمه : دکتر محمد امین فرشچیان ، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، ۱۳۶۷ ، جلد دوم ، ص ۴۱۴ – ۴۱۵
(۶)- زبانهای ایرانی ، یوسیف . م. ارانسکی ، ترجمه : دکتر علی اشرف صادقی ، انتشارات سخن ، چاپ اول ، ۱۳۷۸ ص ۱۳۹ – ۱۴۰
(۷)- زبانهای ایرانی ، یوسیف . م. ارانسکی ، ص ۵۰
(۸)- اوستا ( گاتها ) ، ابراهیم پورداوود ، انتشارات پارمیس ، چاپ اول ، ۱۳۸۹ ، ص ۵۸
(۹)- آذربایجان تُرک نیست ( تُرک زبان است ) ، کیامهر فیروزی ، انتشارات به نگار ، چاپ اول ۱۳۸۷ ص ۸۷
(۱۰)- زبان پاک ، کسروی ، ص ۱۳۶
(۱۱)- نگاشته هایی در باب تاریخ ، زبان و فرهنگ ایران زمین ، دکتر سیروس ایزدی – ص ۲۳۲ – ۲۳۸
(۱۲)- آذربایجان تُرک نیست ( تُرک زبان است ) ، کیامهر فیروزی ، ص ۴۲ – ۴۳
(۱۳)- رهیافتی به گاهان زرتشت و متن های نو اوستایی ، هانس رایشلت ، گزارش : جلیل دوستخواه ، انتشارات ققنوس ، چاپ اول ۱۳۸۳ ، ص ۵۱۴ – ۷۱۳ / واژه های اوستایی از این منبع است .
(۱۴)- فرهنگ تاتی و تالشی ، علی عبدلی ، انتشارات دهخدا ، چاپ اول ۱۳۶۳ ، صفحات مختلف . / واژه های تالشی رضوانشهر از این منبع است .// واژه های تالشی آستارا از نویسنده این مقاله می باشد .
(۱۵)- فرهنگ تاتی و تالشی ، علی عبدلی ، صفحات مختلف / لغات تالشی رضوانشهر و تاتی کلور عیناً از این منبع برگرفته شده است . ( کلور – kellor ؛ مرکز بخش شاهرود خلخال در جنوب استان اردبیل ؛ زبان تاتی ) / لغات تالشی آستارا از نویسنده این مقاله می باشد .
……………………………………………
[important]
گرد آوردنده و فرستنده نوشتار : ضیاء – ط …
وبلاگ فرستنده: دوستداران تالش ( آستارا ) اینجا را بفشارید
[/important]
درود بر شمشاد امیری خراسانی.نوشتار بسیار خوبی است. زبان تالشی کاملا به زبان تاتی ما(دانسفهان تاکستان اشتهارد سگز آباد شال اسفرورین ابراهیم آباد خیارج خوزنین و…در استان قزوین)بسیار نزدیک است میتوان گفت از یک زبان است.سپاسگزارم برای این نوشتار و چه زیباست آن بخش گفتگوی بابک خرمدین و معتصم ملعون عباسی. جای نام بابک خرمدین در نوشتار سرداران و فرماندهان ایران زمین بسیار خالیست.بسیار سپاسگزارم